De leergemeenschap van de Master Kunsteducatie in actie
Aan de Master Kunsteducatie studeren kunstdocenten, artist-educators, die over het algemeen al geruime tijd werkzaam zijn in een hybride educatieve kunstpraktijk. Van elkaar leren in een leergemeenschap is een essentieel onderdeel van het curriculum. Sinds studiejaar 2016 — 2017 organiseert de Master Kunsteducatie studiedagen. Alle docenten en studenten komen samen om zich te buigen over een vakoverstijgende thematiek. Student Linda en docent Emiel blikken terug op de studiedag die een bijzonder grote indruk op hen heeft gemaakt. Er is die dag gewerkt aan artistiek onderzoek. Op het gebied van sociaal-wetenschappelijk georiënteerd en narratief onderzoek heeft de master reeds een uitgebreide expertise opgebouwd de afgelopen tien jaar. Artistiek onderzoek staat meer en meer in de spotlights.
Emiel: Dat we onze studenten een actueel, rijk en gedegen onderwijsprogramma bieden, dat wisten we al. Er is ruimschoots aandacht voor kunstpraktijk, –filosofie, –geschiedenis, –marketing, –educatie en onderzoek. De laatste jaren moedigen we studenten aan om traditionele en artistieke onderzoeksmethoden op een eigen wijze met elkaar te verbinden. De studiedag was iets heel anders dan we gewend zijn, maar wel een boeiend experiment in die open leergemeenschap: docenten en studenten verkenden gezamenlijk de mogelijkheden om kunst en onderzoek met elkaar te verbinden. Ze kregen een locatie (Deventer), tijd (drie uur) en een lijn (een willekeurig getrokken lijn op de kaart). De kaders van hun zoektocht, die schiepen ze zelf.
Linda: Ik heb de studiedag heel intens beleefd. Er is ontzettend veel in één dag gebeurd. Toen ik nadien op het station stond om naar huis te gaan, was ik helemaal in de war.
De dag begon met het luisteren naar een audiotape ‘Radicaal’. Daarop gaven de docenten ons een inkijkje in de zoektocht die binnen de master gaande is, heel open. Ze hadden hun eigen gesprekken ter voorbereiding op de studiedag als uitgangspunt genomen en verwerkt tot een stortvloed aan gedachten over kunst en onderzoek.
De verbindingen op een geografische lijn
Student Janneke over kaders:
Ik vind het prettig dat er opdrachten en criteria gesteld worden voor onderzoek binnen de master. Dan moet ik op een andere manier kijken. Dan moet ik bijvoorbeeld nadenken over open hoofdvragen en deelvragen. Hoe mijn vragen passen bij mijn onderzoek. Anders denk ik dat ik er te gemakkelijk vanaf kom. Als ik voorbij de inkadering kan komen, als ik het vastzitten overwonnen heb, dan kom ik echt verder. Ik ga heus wel mijn eigen weg, maar pak ook af en toe die criteria erbij als inspiratie. Ik zie ze niet als een instrument dat me in een wurggreep houdt.
Linda: De docenten Emiel, Tobias en Ronald legden de opdracht uit. We werden in groepen ingedeeld. Ik zat bij een aantal tweedejaars en bij coördinator Maeve. We kregen een print met een plattegrond van Deventer. Op deze plattegrond was een rechte lijn getekend. We bevonden ons in het Havenkwartier, een havengebied met veel industrieel erfgoed en veel creatieve ondernemers.
Onze opdracht was om die lijn betekenis te geven. We kregen drie uur de tijd. We moesten ons de lijn ‘eigen maken’. Wij hebben de lijn verkend – al wandelend met de kaart in de hand. We onderzochten de sociale omgang op de lijn, de sociale interactie met de omgeving en vooral ook onze onderlinge uitwisseling. Door de lijn te volgen kwamen we ook meer tot elkaar. Heel interessant hoe snel een willekeurig getekende lijn betekenis kan krijgen.
Vervolgens kregen we gelegenheid om ‘onze lijn’ aan de rest van de groep te presenteren. Wij kozen voor een speciale werkvorm: mensen de karakteristieke punten op de lijn laten benoemen, en elkaar dan opzoeken in groepjes bij herkenning. Binnen deze groepjes ontstond uitwisseling. De verbinding die wij hadden ervaren tijdens de route bracht dus interactie op gang binnen de community van deze master.
Het was mooi om te zien hoe verschillend dat uitpakte per groepje. Zo hadden enkelen zich gericht op de klanken en geluiden op hun route, en weer een andere groep besloot
om met iedereen te spreken die op hun lijn woonde of werkte. ‘Mogen we even in uw huis kijken?’
Emiel: Het werd een interessante zoektocht naar hoe wij betekenis geven, en hoe we daarbij zowel onderzoeksmatige als artistieke methoden kunnen inzetten. En hoe die methoden elkaar onderling kunnen aanvullen en versterken.
Verhalen verzamelen – Kunst of onderzoek?
Bram – een kunstenaar – hielp de groepjes tijdens hun reis langs de lijn, als inspiratiebron. Hij noemt zichzelf “ontdekkingsreiziger van het alledaagse op zoek naar relevante verhalen”. Hij mythologiseert het landschap, bijvoorbeeld het Nederlandse kustgebied of het snelweglandschap. In zijn werk zijn kunst en onderzoek niet te onderscheiden. Hij legt zichzelf grenzen op, regels zou je kunnen zeggen. Want zonder begrenzing en beperking ontstaat er niets, volgens hem. Ervaringen, gesprekken onderweg, vormen het materiaal waarmee hij fictie en non-fictie uiteindelijk verbindt, soms onherleidbaar: “De kunstenaar verleent een nieuwe betekenis aan zijn omgeving, snijdt een nieuwe laag aan van de werkelijkheid, met in jullie geval de lijn als beperking.”
En zo werden wij ook op pad gestuurd, met een begrenzing, een lijn, als enig houvast. Interessant hoe snel je ontdekt dat er meer manieren zijn om te navigeren.
Mag kunst voor zich spreken?
Linda: Tijdens de presentaties kwamen stevige en ook interessante discussies op gang. Heeft een artistiek proces niet altijd een onderzoeksmatig karakter? Kunnen we het resultaat van onze reis zien als ‘data’? Een andere zeer relevante kwestie, die daarmee samenhangt en waar we als community of learners mee worstelden, was de vraag of het product altijd uitleg of toelichting behoeft of ook voor zich mag spreken. We hebben tijdens de studiedag zowel artistieke als onderzoeksmatige processen en producten ontwikkeld en gepresenteerd, waarbij soms het artistieke en onderzoeksmatige samenviel. Dwingt het feit dat dit in een onderwijscontext gebeurde, binnen een Master Kunsteducatie, ons tot de bespreking van het proces dat tot die producten leidde?
De eerdere studiedagen waren meer eenrichtingsverkeer, meer zenden. En nu zaten we in een heel actuele discussie waarbij niemand wist waar dit toe zou leiden.
Student Teresia over kaders:
Artistiek onderzoek treedt buiten de kaders. De beoordelingscriteria voor het onderzoek binnen de master zijn uitgebreid beschreven. Dat zijn heel veel kaders. Als ik al die beschrijvingen achter elkaar lees, dan zit ik een beetje klem. Dan kan ik niet meer vrij denken. Dan moet ik eerst weer loskomen van al die kaders. En dat is spannend, want we moeten wel voldoen aan een gefaseerd proces dat beoordeeld wordt. Dat schuurt.
Van gezapigheid was tijdens de presentaties geen sprake. Er ontstond verwarring en daarna spanning. Bram nam, prikkelend en provocerend, de rol aan van onruststoker. Docenten waren van slag en aan het zoeken. En op een gegeven moment waren er heel lange stiltes: Wat gebeurt er hier? Dit had iets bedreigends. Tegelijkertijd voelde ik dat er iets belangrijks gebeurde, waar ik deelgenoot van was. Ik was student, maar maakte echt deel uit van de discussie. Op de vragen die aan de orde kwamen, had eigenlijk niemand een geheel omvattend antwoord; het onderscheid tussen docenten en studenten leek weg te vallen. Wij werden een soort
collega’s en gingen gezamenlijk de issues bevragen.
De eerdere studiedagen waren meer eenrichtingsverkeer, meer zenden. Een lezing bijvoorbeeld. En nu zaten we in een heel actuele discussie waarbij niemand wist waar dit toe zou leiden. Met allerlei vragen. Iedereen zat op het puntje van zijn stoel, met grote concentratie, betrokkenheid en veel emotie. Het werd ook wrang op bepaalde punten, zaken kwamen echt op scherp te staan.
Nadat de studiedag plenair was afgesloten, zijn wij met de eerstejaars door de plenzende regen naar een café gegaan. Wat is hier in vredesnaam gebeurd? Hoe gaan we dit wegzetten? Wat moeten we hiermee? En toen stond ik op een gegeven moment alleen op het station. Verward, maar ook vol strijdlust.
Ik weet nu beter waar ik sta
Student Caro over kaders:
Het gaat uiteindelijk toch om de randvoorwaarden die uit het individuele product van de student voortvloeien? En niet om de kaders van het curriculum? Het curriculum zou moeten voorschrijven dat de student zelf randvoorwaarden stelt. En dat je je daar tot in het ultieme aan moet houden. Of zoals Bram zei: dat een artistiek product alleen kan werken als je van jezelf eist dat je je aan die wetten houdt. Door de begrenzing wordt het artistieke product waardevol.
Linda: Wat ik van de studiedag meeneem? De kritische houding. Als je met onderzoek bezig bent, zeker met onderzoek binnen de kunsten, is een bepaalde tegenklank noodzakelijk. Die klonk op de studiedag door Bram. Hij liet een fel tegengeluid horen. Wat ook meespeelde was dat de rol van Bram onduidelijk was. Die verwarring gaf stof tot nadenken. We voelden ons aangesproken en moesten wel actief worden.
Naast tegenklank en onduidelijkheid speelt de actualiteit een belangrijke rol. Het nu. Het moment. Dat het écht is, heftig, gedurfd en ook ontwrichtend. Eigenlijk ben ik van de harmonie; dus voor mij was het schokkend. Daar komen we nog vaak op terug in de groep. Het was echt een moment dat we samen beleefd hebben. En dat zorgt voor bonding.
Uiteindelijk heeft het een grote ontwikkeling teweeggebracht in het artistiek onderzoek. Als we nu brainstormen over het afstuderen gaat het over hoe je artistiek onderzoek inzet, in plaats van of je artistiek onderzoek inzet. Hierdoor ben ik echt verder gekomen met mijn eigen onderzoek. Ik weet nu veel beter waar ik sta. Ik wil artistiek onderzoek inzetten als een van de methoden voor dataverzameling, dus naast observatie en interviews. Een manier om informatie te verzamelen die aanvullend is, dienend voor het totale onderzoek. Dat ik dit weet en heb mogen ervaren, is pure winst.
Het werkte als een uitnodiging om gezamenlijk op pad te gaan en opnieuw kaders te bepalen, of juist los te laten
Master Kunsteducatie als leergemeenschap
Emiel: Wat de studiedag liet zien, was een opleiding die zichzelf een spiegel voorhoudt. Een docententeam waarvan iedereen bijsturing, beoordeling en antwoorden verwacht, bleek nu vooral vragen te stellen, en het ook allemaal niet meer precies te weten. Het werkte als een uitnodiging om gezamenlijk op pad te gaan en opnieuw kaders te bepalen, of die juist helemaal los te laten. Het was een experiment, maar het paste ook in de ontwikkeling waar we als opleiding voor staan.
De International Master Artist Educator vormt een prachtige gespreksplatform in deze ontwikkeling. We vormen samen steeds meer een leergemeenschap, waarin ruimte is om het formele veld van kunst- en cultuureducatie kritisch te bevragen, maar tevens een experimentele, vrije ruimte om die praktijk opnieuw vorm te geven.
De studenten volgen de opleiding naast hun baan in het onderwijs. Dit geeft ze de kans om in die praktijk een ingreep te doen die zowel verfrissend als ontwrichtend kan zijn. We willen dat de opleiding docenten de mogelijkheid geeft om zichzelf te verdiepen, te verrijken, zichzelf opnieuw te positioneren, patronen en systemen te bevragen, maar ook de ruimte bieden om het soms even niet precies meer te weten.